در سال 77 به آلمان سفری كرد تا هم گشتی و گذاری شود برای رفع دلتنگی های ناشی انزوای ايران و هم اگر چيزی از پايان كنسرت ها ماند، با خود به ايران ببرد كه به زخم زندگی بزند.

هيچ دندانی در دهان نداشت. آهسته و با احتياط برنج سفيد را كه به رنگ موهای سرش بود با لثه هايش می جويد و گهگاه آب خورشی هم به آن می افزود تا لقمه ای كه در دهان داشت نرم كند. روی صندلی نشسته بود و سر در بشقابش داشت و چند نفری كه اعضای اركسترش بودند، مانند بقيه ايستاده غذا می خوردند. جوان بودند و تازه به ميدان درآمده هائی كه هنوز نا با ريشه ها آشنا بودند و نه خود ريشه دوانده بودند. انگشت شماری از اهل و شعر و هنر نيز بودند، از جمله هوشنگ ابتهاج "سايه" كه بيشتر سر در گريبان حيرت از گذشت روزگار داشت. آخرين سرپرست برنامه گل ها در راديو ايران.

جمع همگان به 20 نفر هم نمی رسيد. من كه رسيدم غذا رو به پايان بود.

از پشت ميز به كمك عصائی كه در كنارش به ديوار تكيه داشت برخاست. خميده و به كمك عصا به اتاق ديگری رفت كه در آن چای می دادند. نه دستش بر عصا می لرزيد و نه پايش بر زمين؛ استوار گام بر ميداشت و با اطمينان.

وقتی يكی از اعضای اركستر از كنار "دلكش" برخاست، يگانه صندلی خالی اتاق به من رسيد. او را 25 سال پيش در تهران ديده بودم. زمانی كه وزارت دارائی وقت برايش يك پرونده مالياتی باز كرده بود.

آن ديدار و گفتگو نيمه كاره رها شد. به آنجا رسيده بوديم كه چرا صدا شما را برای برنامه گل ها ضبط نمی كنند؟ چرا برای شما رقيبی تراشيدند بنام "پروين" كه صدای او را برای برنامه گل ها ضبط كردند؟ چرا مرضيه عزيز دردانه دربار است و شما نه؟ چرا پرونده مالياتی برای مرضيه نمی گشايند، اما حالا كه شما به سن و سال بازنشستگی رسيده ايد اين دفتر را برايتان كشوده اند؟

25 سال پيش، زمان برای پاسخگوئی به اين سئوالات مناسب نبود.

وقتی كنارش نشستم، آن ديدار را به يادش آوردم. بخاطر نداشت و يا سايه هائی از آن را در حافظه داشت، اما با آن سئوالات آشنا بود. آنها محدوديت ها و فشارهای روانی بود كه سالها تحمل كرده بود؛ به جرم آنكه مردم "دلكش" را از خودشان می دانستند و مرضيه از عزيزدرانه دربار. مثل دو تيم شاهين و تاج كه مردم اولی را می خواستند و تشويق می كردند و دومی را به همان اتهامی كه مرضيه داشت تشويق نمی كردند و باختش را در هر مسابقه ای می خواستند. مردم تاج را نمی خواستند! از همان سالهای دور دور كه مردم در امجديد فرياد می زدند مرگ برتاج، اما شاه نمی توانست آن را باور كند، تا روزی كه با هليكوپتر برفراز تهران به حركت در آمد و ميليون ها ايرانی را با شعار مرگ بر شاه در خيابان ها ديد!

ترانه های "اولی” آلوده به غم و خشم برخاسته از كودتای 28 مرداد بود وترانه های "دومی” نه! دومی به جشن های باشكوه و تالار رودكی راه داشت و "اولی” نه! "اولی” در همان كوچه و خيابان هائی زندگی می كرد كه مردم زندگی می كردند و "دومی” را ديوار به ديوار كاخ نياوران و در همسايگی شاه سكنی داده بودند. "اولی” سرشار از استعداد بود و خود ساخته، دومی كم استعداد و خواص خواسته!

اين سبك و سنگين آخر را "علی تجويدی” كرده بود. يكبار كه صحبت از مقايسه استعدادها بود، گفت: " مرضيه جان آدم را به لب می رساند. بر سر هر ترانه و آوازی دهها بار بايد مواظبش بود كه از خط خارج نشود!"

يادمانده ها

آن روز، درآن كنج اتاق، دفتر يادمانده های گذشته را با "دلكش" ورق زديم. 25 سال پيش نمی شد درباره غم و اندوهی سئوال كرد كه در برخی از ترانه های او كه "بيژن ترقی” می ساخت موج می زد. غمی كه بسياری بر اين عقيده بودند، غم شكست جنبش ملی نفت و غم كودتای 28 مرداد است. غم خانواده هائی كه نان آورشان به جرم توده ای بودن زندانی شده بودند، غم افسران تيرباران شده، اندوه ملتی كه آزاديش به بند كشيده شده بود. غم دوری از جگرگوشه هائی كه از ايران گريخته بودند. نفرت از آنها كه در فرمانداری نظامی، زيرفشار شكنجه جسمی و روحی در زندان زرهی و قزل قلعه و پادگان جمشيديه  عبرت نامه می گرفتند و برای شكستن روحيه مقاومت ملی در روزنامه های وقت منتشر می كردند. اينها را 25 سال پيش نمی شد از دلكش پرسيد و دليل پذيرش او و ترانه هايش از سوی مردم را ياد آور شد، اما حالا می شد.

دلكش: «من در آنها سالها فقط می دانستم كه مردم خودشان را در ترانه های من پيدا می كنند. آقا! شعر را بيژن ترقی و نواب صفا می گفتند، اما من هم حق مطلب را ادا می كردم.

"نواب" خودش هم توده ای بود، چند سال هم فرستادنش تبعيد جنوب. خوب، شاعرهم از زندگی مردم الهام می گيره، لابد همين كه شما می گوئی درسته. آن سالها ، حال و هوا همان بود كه می گوئی. راست می گوئي! ترانه ها، يكباره از "سحر كه از كوه بلند جام طلا سر می زنه" رفتند به حال هوای "آتشی ز كاروان به جا مانده- اين نشانه ز كاروان بجا مانده"، آتش اميد سحری، به خاكستر بر جای مانده از كاروان رفته تبديل شده بود! راست می گوئی.

من رقابتی با مرضيه نداشتم، مردم خودشان حساب ما دوتا را از هم جدا كرده بودند. محاسبه های مردم معيارهائی دارد كه كمتر می شود برای آن منطق و دليل پيدا كرد، اينها همه حسی است!»

- بهرتقدير، يك دوره از ترانه ها و آوازهای شما، از نظر بسياری از روشنفكران قديمی ايران، غم و درد كودتای 28 مرداد را بازگو می كرد. يكی از اين ترانه ها، كه در آن سال ها در خانه خيلی ها كه از كودتا زخم خورده بودند اشك از چشم ها روان می كرد ترانه "می روم و می گذرم- از ديار تو تنها می گذرم" بود. اين نوع ترانه ها، در آن سالها سبك و روالی داشت كه بازتاب درد و افسردگی كسانی بود كه آمال و آرزوهايشان سركوب شده بود. حتی اگر ترانه ای به اين قصد هم سروده نمی شد، آنها غم خودشان را در آنها پيدا می كردند و به همين دليل هم بازار شايعات گرم می شد.  اين فقط مربوط به آن سالها نيست، حالا هم وضع همينطور است. شما می دانيد كه اين آقای شجريان در سال 62 يك آوازی در "بيداد" همايون خواند كه آتش به جان همه افكند. شرح بيدادی بود كه بر مردم در دهه 60 رفت. با اين شعر حافظ " ياری اندر كس نمی بينيم، ياران را چه شد؟"

كار اين بيداد و آواز به مجلس هم كشيد. همه جا شايع بود كه اين آواز حال و هوای يورش های سياسی دهه 60 را دارد. مخصوصا كه در بيداد همايون هم خوانده شده و خيلی ها از آن بنام "بيداد زمانه" ياد می كردند.

دلكش: حالا هم كه ميدونين كنسرت های شجريان آن قدر شلوغ می شود كه جای سوزن انداختن نيست. البته او هم به فراخور حال و روز مردم می خواند. يعنی همان كه گفتم؛ مردم دردشان را در صداها و ترانه ها پيدا می كنند.

- درسته! همين شجريان در سال 68 هم آواز غم انگيز و جگرسوز ديگری در "دشتی” خواند. يعنی همان سالی كه خيلی از خانواده ها عزادار شدند. يك آواز ديگر او هم در سال 73 از درون خانه ها بلند شد، كه شايع است آن را هم تحت تاثير جنگ، بازگشت از جبهه های جنگ و به ماتم نشاندن خيلی از خانواده ها در سال 68 خوانده شده بود. با اين شعر حافظ "آه از آن نرگس جادو كه چه بازی افكند- وای از آن مست كه با مردم هوشيار چه كرد!" كه آنهم شرح اندوه مردم بود. حتی شنيده ام اين آواز خيلی به دل جنگ زدگان نشسته بود و آنها آن را شرح حال دربدری و ناكامی خودشان تفسير كرده بودند. جنگی كه جز ويرانی، مرگ، نكبت و بدبختی هيچ چيز برای ايران وايرانی نداشت.  چنان به زاری و شيون تعزيه شبيه بود كه هر بچه مذهبی و بسيجی جبهه ديده ای فكر می كرد به تعزيه امام حسين مظلوم رفته. شايد هم او اصلا به اين قصد نخوانده بود، اما مردم آن را اينطور تفسير می كردند.

دلكش: می خواهم نظر شما را تائيد كنم. همان است كه شما می گوئی. مردم دردشان را در ترانه ها و آوازها پيدا می كنند. اينكه حالا اينطور مردم به كنسرت هايش می روند و حكومت هم مانع اين كنسرها می شود به دليل همين غمخواری و همصدائی مردم و خواننده است. استقبالبی هم كه حالا در اين غربت از كنسرت های من می شود، دليلش همين است.

- استقبال از كنسرت های عارف و قمر هم در زمان خودشان به همين دليل بود. ريشه ها اينجاست! زمان شاه هم وضع همين بود. بعد از ترانه های شما كه سالهای پس از كودتا را بازگو می كرد، غم و اندوه سالهای دهه 50 هم در ترانه هائی بازتاب يافت كه امثال داريوش و فروغی و فرهاد و حتی گوگوش دركارهای آخرش می خواند. هر دوره سخنگوی هنری خودش را دارد!

دلكش: اين حرف درستی است. آقا! ديديد ترانه های گوگوش اين آخری ها چه حال و هوائی گرفته بود؟ اين ترانه ها واقعا ماندگار شد. مثل اون ترانه "دوتا ماهی”. راستی شما خبرداری "شهريار قنبری” كجاست؟ خيلی از اين ترانه های گوگوش را او سروده بود. خيلی با استعداد بود، نمی دانم كارش به كجا كشيد.

- قنبری هست و يك كارهائی هم می كند. گوگوش چه می كند؟ شما از او خبری داري؟

دلكش: آقا! نمی دانيد برای خودش چه شخصيتی شده! يك دوره تمرين ستار كرد و بعد هم پيانو ياد گرفت. حتی شعر هم می گويد. بعضی از شعرهائی را كه خودش گفته خوانده، اما فقط برای خودش. اون چيزی از آب درآمد كه كسی فكرش را هم نمی كرد. زياد از هم دور زندگی نمی كنيم. حوالی "جردن" می نشيند. توی يك آپارتمان كوچك. گاهی همديگر را می بينيم. می دانيد كه شوهرش كيه؟ كيميائی. هر دو همديگر را حفظ كرده اند. اين آخری ها شنيدم كه زندگی اش را بصورت فيلمنامه نوشته و تقاضا ساختن آن را هم كرده! شايد اجازه بدهند. دنيا را چه ديده ايد؟ من كه رنگارنگش را ديدم.( خنده و آتش زدن سيگاری ديگر)

- شنيدم نسل جوان جوان ايران هم او را می شناسد. همانطور كه شما را می شناسد. از روی ترانه ها. راست است؟

دلكش: آقا چه می گوئي؟ همين فوتبال كه شده بود و ايران امريكا را شكست داد، می دونين مردم نصف شب ريختن تو خيابان ها؟ بعد هم شنيدم كه آن شب گوگوش هم با حجاب آمده بود توی خيابان جردن تا با مردم شادی كند. جوان ها می ريزن دورش. می دونين كه اونشب مردم با وانت بار و كاميون و تريلی در خيابان ها براه افتاده بودند و از اين محله به آن محله می رفتند. گوگوش را جوان ها می برند روی يك از اين تريلی ها و نمی دونم ازكجا يك بلند گو هم می آورند كه بخواند. از جوان ها اصرار و از او انكار. بالاخره خودش و كيميائی جوان ها را قانع می كنند كه اين كار صلاح نيست.

- شايد هم يك روی در استاديوم يكصد هزار نفره بخواند!

دلكش: خودش هم همين اميد را دارد. می خواهم بگم نسل جديد بی خبر از گذشته نيست. مورد خودم را بگويم.

يك روز سوار تاكسی شدم. راننده تاكسی كه 24- 25 ساله بود نوار چندتا از ترانه های منو گذاشته بود. خون تو سرم جمع شده بود. می خواستم بزنم زير گريه. راننده تاكسی كه فكر كرده بود تحت تاثير ترانه قرارگرفته ام گفت: مادر می بينی چی می خونه!

گفتم: می دونی كيه؟

گفت: اسمش دلكشه مادر. هرجا هست خدا عمرش بده، ما كه با صداش حال می كنيم. تاش پيدا نشده!

نتونستم زبانم را نگه دارم. گفتم: اين صدای منه! من دلكشم!

تا آخر مسير ديگه هيچكس را سوار نكرد. هر ده متر به ده متر بر می گشت و به من خيره می شد. بالاخره تاب نيآورد و ضبط صوت ماشين را بست. قبل از اينكه بخواهد و بگويد، خودم برايش همان ترانه ای را كه نيمه كار قطع كرده بود، آرام آرام خواندم. وقتی به مقصد رسيدم هر چه اصرار كردم پول نگرفت. شما نمی دونين در اين روز و روزگار كه ما در ايران داريم اين نوع گذشت های پولی يعنی چه!

- راستی اين آقائی كه ترانه های شما را بازخوانی می كند، از شما اجاره گرفته؟ حق و حقوقی به شما تعلق می گيرد؟

دلكش: آقا! قربونتون؛ قانون مانونی در كار نيست. مثل همه كارهای ديگه، هر كس هر كاری توانست می كند و به كسی هم حساب پس نمی دهد.  اين آقا هم بدون اجازه من اين كار را كرده و يك پاپاسی هم نصيب من نشده. صدايش بد نيست، تقليدی است از صدای من و ايرج. تحرير آواز هم ندارد، ترانه های گوگوش را هم يكی ديگه شروع كرده می خونه. اقلا اگر يك زن می خواند باز آدم خوشحال می شد كه زن ها دارند وارد ميدان می شوند، اما اينطور نيست، مردهای سبيل كلفت تقليد من و گوگوش را می كنند! بهرحال، اينست روزگاری كه ما داريم.

- از كنسرت ها راضی هستيد؟ مردم می آيند؟

دلكش: آقا! باور كن آدم تعجب می كند. اصلا منتظر نمی شوند من بخوانم، خودشان با من شروع می كنند به خواندن! چنان دم می گيرند، مثل اينكه برای وطنشون سرود می خوانند.

- چه ترانه هائی را شما می خوانيد و كدام را مردم می خواهند؟

دلكش: خوب، من كه ديگه جوان نيستم، حافظه ام هم مثل پام شده كه به كمك عصا من را اينطرف و آنطرف می كشد. چند ترانه ای را حفظ هستم و تمرين هم كرده ام. آنها را می خوانم. بعضی ها را هم تو دفترچه ای كه همراهم است با خط درشت نوشته ام تا اگر خواستند از روی آن بخوانم. هرجا هم كه جا می مانم خود مردم كمك می كنند! همه با هم كنسرت اجرا می كنيم.(با خنده)

- سليقه ايرانی ها دركشورها و شهرهای مختلف با هم فرق نمی كند؟

دلكش: تعجب می كنيد اگر بگويم نه! مثلا ترانه محلی مازندرانی "بيا بريم جون كيجا" رو همه جا می خواهند. ترانه ديگری كه همه جا می خواهند "كاروان" است، كه البته خواندنش برای من ديگر سنگين است.

- خانم دلكش! بعضی وقت ها آدم چنان در گذشته های پشت سرمانده غرق می شود كه زمان را فراموش می كند. هر خواننده ای از ميان ترانه هائی كه خوانده، چند ترانه محبوب دارد. من نی خواهم بپرسم ترانه محبوب شما كدام است؟ می خواهم بدانم بعضی وقت ها كه گوشه آشپزخانه، در تنهائی چای دم می كنيد و سيگاری آتش می زنيد، چه آواز و يا ترانه ای را بياد همه گذشته ها و پيوندشان با حال و روز كنونی زمزمه می كنيد؟

دلكش: اگر حال ترانه را داشته باشم " می روم و می گذرم" را و اگر بغض گلويم را گرفته باشد همان چند بيتی را كه وسط ترانه "كاروان" خوانده ام. يعنی "بخت سبك عنان، اگرم همرهی كند- با پای جان به بدرقه كاروان روم" را. شما چي؟ بر ميگردين ايران؟

- حالا كه نمی شود، تا ببينيم چه پيش می آيد.

دلكش: يعنی اينطرف ها ماندگاريد؟

-  همينطوره!

دلكش: خيلی وقته؟

- باندازه يك دلتنگي!

دلكش: آقا بايد بيائيد و ببينيد چه خبره! اين آقای خاتمی آدم خوبيه! آنقدر روزنامه در می آيد، مردم جلوی روزنامه فروشی ها صف می كشند. جوان ها نمی دانيد چه شوری دارند. ايكاش همه بتوانند بيآيند.

(اين گفتگو را از روی نشريه راه توده سال شماره 78 با اندكی ويرايش انتخاب كرده ايم)